Rynek w Twardogórze - z niesymetrycznie położonym ratuszem i budynkami z XVIII i XIX w. - stanowi niezwykle istotny element barokowego układu urbanistycznego wprowadzonego wraz z rozbudową miasta w końcu XVII. Nadany miastu barokowy układ osiowy, w którym główna arteria komunikacyjna, łącząca rezydencję właścicielki - Eleonora Charlotta Württemberg-Mömpelgard - z przeciwległym krańcem grodu (obecne ulice Ratuszowa i 1 Maja), przecięła dotychczasowy plac targowy, zwany „rynkiem dolnym” („starym”, dziś Rynek), i nowo wytyczony na południowy zachód od niego „rynek górny” („nowy”, obecnie pl. Piastów), z dominantą w postaci wzniesionego na nim w latach 1688–1690 ewangelickiego kościoła parafialnego pw. Żłóbka Chrystusowego (zum Kripplein Christi), został oparty na istniejącym tu uprzednio założeniu lokacyjnym, typowym dla niektórych średniowiecznych miast śląskich cieszących się prawem niemieckim.
NR W REJESTRZE ZABYTKÓW: A/1850/515
Gdy w mieście osiadła Eleonora Charlotta Württemberg-Mömpelgard, od samego początku postanowiła przekształcić miasto. Starała się jednocześnie zapewnić podstawy gospodarcze jego rozwoju. Potwierdziła prawa wcześniej powołanych już cechów oraz nadała nowe (1676, 1677, 1680, 1705)17. Ustaliła stały dzień targowy (środę). Postarała się o przywilej organizowania czterech jarmarków w roku. Zapewniła środki na działalność duszpasterzy luterańskich i system finansowania urzędów miejskich. Wraz z rozwojem miejscowości w 1686 r. wprowadzono regulacje administracyjne, przepisy przeciwpożarowe oraz porządkowe, założono księgi miejskie i kościelne.
Barokowy układ urbanistyczny wprowadzony wraz z rozbudową miasta w końcu XVII to prawdopodobnie najbardziej konsekwentne wykorzystanie kompozycji osiowej na terenie Dolnego Śląska. Jest to pierwszy przykład tego typu rozplanowania miasta w naszym rejonie Europy. Rezydencja została połączona osią widokową z nowym kościołem. Architektura tej budowli została także podporządkowana układowi kompozycyjnemu. Łączyła go z bramą pałacową prosta ulica, przedłużona dalej na południowy wschód i otwierająca się na krajobraz za miastem. Na osi wznosił się kościół, zamykając widok od strony rezydencji swą wysoką wieżą. Częściowa nieregularność wynikała z ukształtowania terenu. Jednak linie zabudowy rozplanowano wzdłuż prostych i z wyznaczeniem prostokątnych naroży. Na zamknięciu widoku z jednej strony stanęła wieża kościelna, poprzedzona bramą, a z drugiej – naprzeciw, brama i most wiodący do pałacu, a na końcu portal pałacowy. Przeprowadzono to za pośrednictwem, najprawdopodobniej w celu zwiększenia oddziaływania, poszerzonej w tym czasie ulicy przechodzącej przez rynek. Dla zyskania symetrii układu zapewne dokonano też powiększenia południowo zachodniej części rynku przesuwając pierzeję. W ten sposób szeroka ulica przebiegała bliżej środka tego placu. Nowy rynek był ściślej symetryczny, główna ulica, owa opisywana oś kompozycyjna przecinała go na dwie połowy. Z trzech narożników wybiegały po dwie ulice, jedynie z południowego prowadziła tylko wąska uliczka na południowy wschód. Południowo zachodnią pierzeję przepruła za to pośrodku krótka ulica. Za prezbiterium kościoła, zajmującego znaczną powierzchnię placu, przez wlot szerokiej uliczki, otwierał się widok na otaczające miasto pola, a w głębi zalesione pagórki po bokach doliny potoku.
Ze względu na położenie w sąsiedztwie pałacu Twardogóra otrzymała układ urbanistyczny o charakterze miasta rezydencjonalnego. Z tego względu blisko koncepcji urbanistycznej nowego miasta w Twardogórze do będącego swoistym ewenementem rozplanowania Zamościa (budowa od 1579 r., prawa miejskie 1580 r.), gdzie (zgodnie z zastosowaniem programu antropomorficznego) zasadniczym szkieletem miasta jest oś biegnąca z pałacu przez środek rynku do bramy miejskiej. Jest ona tylko częściowo równoważona osią poprzeczną, krzyżującą się pośrodku rynku z główną, łącząca dwa rynki pomocnicze. W przypadku Twardogóry wykreowanie układu pałac – świątynia – otwarty krajobraz stawia ją wśród wczesnych realizacji barokowych.
Powiązanie osi kompozycyjnej z budowlami monumentalnymi – rezydencją i kościołem, a także stworzenie otwarcia widokowego na krajobraz stanowiło późnobarokowy przełom w projektowaniu urbanistycznym. Taki układ zastosowany we francuskich siedzibach władzy szybko rozpowszechnił się w rejonie Europy Środkowej. Programem rozbudowy Twardogóry księżna Eleonora Charlotta włączyła się w ten zakres działań panujących. Jako jedna z pierwszych pomysłodawczyń wykazała też wrażliwość na nowe rozwiązania przestrzenne pojawiające się w tym czasie w zakresie projektowania miast. Osiowa kompozycja (typowo barokowa) Twardogóry jest to pierwszy tego typu przykład rozwiązania rozplanowania miasta w naszym rejonie Europy. Układ powiązań funkcjonalno-przestrzennych (pałac – rynek – kościół) otwarcie na krajobraz, z odpowiadającą im kompozycją urbanistyczną należy do najbardziej nowatorskich rozwiązań.
Ratusz wybudowano w 1902 r. Początkowo w budynku tym mieścił się sąd rejonowy i areszt. Funkcję siedziby władz przejął po wojnie i pełni ją do dziś – Urząd Miasta i Gminy w Twardogórze.
Do rejestru Konserwatora Zabytków wpisany (nr w rejestrze zabytków A/3548/1647) jest dom mieszkalny przy ulicy Rynek 21 wybudowany w latach 1850-1900. Budynek w zabudowie zwartej, dwukondygnacyjny z balkonem o ozdobnej balustradzie tralkowej, nakryty wysokim dachem dwuspadowym, pokryty dachówką.
W opisie wykorzystano materiały z konferencji historycznej z okazji jubileuszu 725–lecia nadania praw miejskich Twardogórze pt. „Dzieje Twardogóry”, która odbyła się 14 czerwca 2018 r.
