Geneza
Twardogóra, uchodząca za jedno z najstarszych spośród 931 polskich miast, wkroczyła na pisane karty dziejów stosunkowo wcześnie, bo już pod koniec XIII w. Jej nazwa, brzmiąca pierwotnie z niemiecka Vestenberg (później Festenberg), czyli – jak tłumaczono ją w niektórych opracowaniach, tak polskich, jak i niemieckich – Twarda Góra czy też Twardagóra, pojawiła się po raz pierwszy w źródłach przed 725 laty w dokumencie wystawionym 1 sierpnia 1293 r. przez księcia głogowskiego Henryka, zwanego Głogowczykiem, którego nie bez powodu zalicza się do grona najwybitniejszych Piastów śląskich epoki średniowiecza. On to wszak, jako spadkobierca idei politycznych Henryka IV Prawego, księcia wrocławskiego, i Przemysła II, księcia wielkopolskiego, a od 1295 r. króla Polski, aktywnie i z licznymi sukcesami włączył się do walk o przezwyciężenie rozbicia dzielnicowego i odnowienie Królestwa Polskiego. Archeologiczne ślady zasiedlenia ziemi twardogórskiej przez człowieka, m.in. toporki kamienne, odłupki krzemienne, naczynia gliniane, groby ciałopalne, a nawet całe osady, sięgają odległych czasów prehistorycznych, to początki Twardogóry, traktowanej jako zwarte centrum osadniczo-targowe, będące zwykle zalążkiem przyszłego miasta, datować należy, aczkolwiek tylko hipotetycznie, co najwyżej na wiek XII. Było ono początkowo zamieszkałe przez ludność rodzimą, a od XIII w. zapewne także napływową, przede wszystkim z terenu Rzeszy, i – jak wiele innych jemu podobnych – pełniło funkcję osady targowej, rolniczej i rzemieślniczej. Zawdzięczała ona swe powstanie najprawdopodobniej dogodnej lokalizacji na traktach handlowych prowadzących z Milicza do Sycowa i z Trzebnicy do Kalisza, we wschodniej części Wału Trzebnickiego, który oddziela od północy Nizinę Śląską od niżu południowowielkopolskiego. Były to szlaki o wyraźnie lokalnym charakterze, rzadziej uczęszczane, bo leżące na uboczu głównych dróg handlowych wiodących z Wrocławia w kierunkach północnym (do Poznania i Torunia) i wschodnim (do Krakowa i Lublina), ale mające istotne znaczenie dla rozwoju miejscowego rynku wymiany towarowej.
Nazwa
Etymologia nazwy, nawiązująca do położenia Twardogóry ponad niewielkim obniżeniem terenu, między Judenberge i Schönwalder Bergen, interpretowana jako Fest(e) am Berge (twierdza w górach) bądź też fest am Berge (mocno w górach), sugeruje militarno-obronny charakter miejscowości, której powstanie i rozwój mogła determinować bliskość granicy z Wielkopolską. Nieprzypadkowo wszak ujawniła się ona w źródłach pisanych, właśnie jako Vestenberg, w okresie bratobójczych walk Piastów śląskich o księstwo wrocławskie i snutych przez Henryka głogowskiego planów przejęcia Wielkopolski. Najczęściej (oficjalnie) posługiwano się niemiecką nazwą miejscowości, ale równolegle używano także nomenklatury polskiej i czeskiej. W dokumencie Kazimierza, księcia cieszyńskiego i głogowskiego, z datą 30 września 1494 r., zatwierdzającym sprzedaż Twardogóry przez panoszę Bartosza Grabowińskiego rycerzowi Fryderykowi von Borschnitz (transakcja miała miejsce 16 czerwca 1494 r.), miejscowość zapisano jako Twarda gora i Twarda hora. (Istnieje przypowieść, jakoby założenie ośrodka nastąpiło na krótko przed najazdem mongolskim z 1241 r., w trakcie którego twardogórzanie, rzekomo zaatakowani przez jeden z zagonów udających się na Wrocław, stawili wrogowi skuteczny „twardy opór”, czemu zamieszkiwana przez nich osada zawdzięczać miała swą późniejszą nazwę. Zdaje się, że najeźdźcy z Azji nawet tu nie dotarli.)
Burzliwe początki
Ziemia twardogórska, leżąca na Niżu Śląskim i stanowiąca integralną część Śląska, od najdawniejszych czasów dzieliła losy polityczne całej dzielnicy. Pod koniec IX w. włączona została wraz ze Śląskiem przez księcia Mieszka I do formującego się państwa piastowskiego, by w wyniku ustawy sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego z 1138 r. oraz jej politycznych następstw w postaci rozdrobnienia feudalnego kraju znaleźć się od początku XIII stulecia w granicach monarchii Henryków śląskich rządzonej kolejno przez Henryka Brodatego (1202–1238) i Henryka Pobożnego (1238–1241), a po śmierci tego ostatniego w 1241 r. w bitwie z Mongołami na Legnickim Polu i dalszych podziałach terytorialnych dokonanych w latach 1248–1251 przez synów poległego władcy – we władaniu książąt wrocławskich: Henryka III Białego (1248–1266) i Henryka IV Prawego (1266–1290). Po nagłej, bezpotomnej śmierci Henryka Prawego w 1290 r., o schedę po nim rozgorzała walka między Henrykiem głogowskim, któremu zmarły władca zapisał w testamencie księstwo wrocławskie, oraz Henrykiem V Grubym, księciem legnickim, który został przywołany na tron wrocławski przez miejscowych mieszczan i rycerzy. Najpewniej jeszcze w 1290 r. między stryjecznymi braćmi stanął układ, potwierdzony ostatecznie 6 maja 1294 r., na mocy którego Henryk legnicki w zamian za rezygnację przez Głogowczyka z pretensji do Wrocławia odstąpił mu północną połać księstwa wrocławskiego, z głównymi grodami w Bolesławcu, Chojnowie, Gościszowie, Miliczu, Nowogrodźcu nad Kwisą, Sądowlu, Sycowie, Trzebnicy i Urazie. Ziemia twardogórska, wciśnięta niemal centralnie między Milicz, Oleśnicę, Syców i Trzebnicę, znalazła się więc w granicach księstwa głogowskiego.
Lokacja miasta
Poczet pewnych informacji o Twardogórze rozpoczyna kluczowy dla jej dziejów przywilej z 1293 r., zredagowany na ścinawskim zamku przez książęcego notariusza Jana, późniejszego plebana w Bierutowie i Oleśnicy, który nie zachował się do dziś w oryginale. Jego treść znamy z transumptu wystawionego 18 lipca 1499 r. przez braci Albrechta, Jerzego i Karola, książąt ziębicko-oleśnickich z rodu Podiebradów, wnuków króla czeskiego Jerzego, oraz widymatu biskupa wrocławskiego Jana V Turzona z datą 18 maja 1508 r. Oto Henryk, książę Śląska i pan Głogowa, sprzedał Rompertowi z Boleścina i Henrykowi z Zawoni za jedną grzywnę w złocie prawo do lokowania, czyli założenia, na prawie niemieckim miasta Twardogóra. Sprzedaż prawa do lokacji Twardogóry odpowiadała aktualnej konstelacji politycznej na Dolnym Śląsku. Książę głogowski, rywalizujący z Henrykiem legnickim o panowanie we Wrocławiu, potrzebował z jednej strony środków finansowych na prowadzenie walk, z drugiej zaś – punktów oparcia na wypadek dywersyjnej polityki wroga. W wyniku podziałów, do jakich doszło po śmierci Henryka głogowskiego między jego synami, weszła – wraz z m.in. Sycowem i Trzebnicą – w skład władztwa terytorialnego Konrada I (1312–1366), ze stolicą w Oleśnicy, i w rękach założonej przezeń oleśnickiej linii Piastów pozostawała aż do jej wymarcia pod koniec XV w. Po bezpotomnej śmierci Konrada X Białego w 1492 r. księstwo oleśnickie, uszczuplone terytorialnie w 1489 r. o sycowskie wolne państwo stanowe, zostało przejęte przez książąt ziębickich, potomków króla czeskiego Jerzego z Podiebradów (1458–1471), którzy władali nim aż do 1647 r. Od początku XIV w. poświadczona jest obecność familii piszącej się z predykatem von lub de Festenberg, którą niektórzy badacze utożsamiają z rodziną miejscowych dziedzicznych wójtów. Jednak ślady jej miejskości potwierdzone są dopiero w czasach nowożytnych. W 1656 r. odnotowany został pierwszy burmistrz twardogórski, Johann Nickisch, stojący na czele miejskiego magistratu. Z 2. połowy XVII w. pochodzą też najwcześniejsze wzmianki o funkcjonujących w mieście cechach rzemieślniczych, czyli korporacjach zrzeszających rzemieślników miejskich jednej lub kilku pokrewnych specjalności, mających charakter samorządowych stowarzyszeń społeczno-zawodowych i gospodarczych, a w 1681 r. sprawiono najstarszą znaną dziś pieczęć municypalną z wizerunkiem herbu miasta, eksponującego warownię z trzema wieżami i otwartą bramą stojącą na szczycie otoczonej wodami skały (fortalicium cum fossatus), oraz z otokowym napisem w brzmieniu: SIEGEL DES STAEDL(ein) FESTENBERG 1681, który należy tłumaczyć jako „pieczęć miasteczka Festenberg”.
Dobrodziejka nowożytnego miasta
Na przełomie XVII i XVIII w., wkrótce po zakupieniu Twardogóry (w 1676 r.) od Zygmunta von Köckritz (Młodszego) przez Eleonorę Charlottę (Karolinę) von Württemberg-Mömpelgard (1656–1743), żonę księcia oleśnickiego Sylwiusza Fryderyka (1651–1697), która – przeprowadzając na własny koszt przebudowę i rozbudowę miejscowości, nadto adaptując (w 1685 r.) na potrzeby mieszkalne posadowiony na jej obrzeżach zamek – uczyniła z niej swe miasto rezydencjonalne. Od początku starała się zapewnić podstawy gospodarcze jego rozwoju. Potwierdziła prawa wcześniej powołanych już cechów oraz nadała nowe (1676, 1677, 1680, 1705). Ustaliła stały dzień targowy (środę). Postarała się o przywilej organizowania czterech jarmarków w roku. Zapewniła środki na działalność duszpasterzy luterańskich i system finansowania urzędów miejskich. Wraz z rozwojem miejscowości w 1686 r. wprowadzono regulacje administracyjne, przepisy przeciwpożarowe oraz porządkowe, założono księgi miejskie i kościelne. Na terenach sąsiadujących od południowego wschodu z średniowiecznym założeniem rozplanowano i w krótkim czasie wzniesiono barokową dzielnicę skupioną wokół prostokątnego obszernego placu. Księżna uzyskała od cesarza zwolnienie mieszkańców (głównie protestanckich uchodźców) od podatków na okres 100 lat. Księżna Eleonora Charlotta zatroszczyła się nie tylko o życie gospodarcze i religijne miasta, starła się o zapewnienie wszelkiej dostępnej w ówczesnych czasach infrastruktury, edukacji, opieki społecznej i medycznej. W mieście uruchomiono wodociąg. Działały młyn i cegielnia. Księżna ufundowała i zagwarantowała środki na kilkadziesiąt lat działania szkoły ewangelickiej. W 1706 r. uzyskała cesarskie zezwolenie na otwarcie apteki. Założyła też dwa szpitale. W 1697 roku, po śmierci Sylwiusza II Fryderyka, księżna została uwikłana w procesy spadkowe. W trakcie kolejnych lat sporów prawnych, z powodu zadłużenia, zakwestionowano także jej prawo do Twardogóry. Majątek obłożono sekwestrem. W 1712 roku w wyniku licytacji zakupiła go dla syna Karola Anna Zofia von Mecklenburg-Schwerin, po śmierci Zygmunta Juliusza, regentka dobroszyckiej części księstwa oleśnickiego. Księżna Eleonora Charlotta mieszkała do 1713 r. w Twardogórze. Później przeniosła się do Ligoty Małej (Klein Ellgut), a następnie do Wrocławia, do pałacu książąt oleśnickich Wirtembergów, przy dzisiejszej ulicy Wita Stwosza obok pałacu Hatzfeldów.
Najnowsze dzieje
Miastu udało się przetrwać trudne czasy. Dalszy rozwój i kolejną zmianę statusu przeżyło już w czasach pruskich. W 1743 roku Twardogórę kupił hrabia Heinrich Leopold von Reichenbach, który od l. 30. XVIII w. rozpoczął gromadzenie ziem w księstwie oleśnickim, a w 1741 r. uzyskał dla swych własności status państwa stanowego w Goszczu. Włączył doń i Twardogórę, która przekształcała się w ośrodek wczesno przemysłowy. W 1786 r. miasto zamieszkiwało 1175 osób, wśród których, podobnie jak w czasach baroku, najwięcej trudniło się prosperującym wówczas rzemiosłem tkackim. Od połowy XIX w. Twardogóra zaczęła nabierać charakter przemysłowy. Henryk Piirschel założył w 1852 r. mechaniczną tkalnię, a Henryk Lichtenberg rozpoczął przemysłową produkcję mebli.
Demograficzny rozwój miasta w XIX w. (w 1885 r. - 2202 osoby, a po połączeniu ze Starą Twardogórą w 1910 r. - 3351 osób) spowodował powiększenie infrastruktury miasta. Przed I wojną światową założono w Twardogórze bank kredytowy (1901), drukarnię (1907), zbudowano sąd i areszt (1902) - obecnie ratusz, kaplicę cmentarną (1906), ratusz (1912 - przy wschodniej ścianie rynku), a także zainstalowano nowy wodociąg (1901) i przeprowadzono elektryfikację miasta (1910). W 1944 r. miasto zamieszkiwało 4500 osób, które przede wszystkim trudniły się rzemiosłem, handlem i usługami. Miasto posiadało między innymi szkołę rolniczą i ogólnokształcącą, dwa kina, a także szpital, dom dziecka i rozbudowaną gastronomię. Rządy niemieckie w Twardogórze zakończyły się 23 stycznia 1945 r. Od tej pory trwa okres administracji polskiej.
(W opracowaniu wykorzystano materiały z konferencji historycznej z okazji jubileuszu 725–lecia Twardogóry pt. „Dzieje Twardogóry”, która odbyła się 14 czerwca 2018 r.)
